واکاوی یک گزاره علمی | چرا رسانه‌­ها در پوشش اخبار علمی ناموفق‌اند؟

رسانه‌ها چقدر توانستند در انتشار و پوشش گزارش‌ها و اخبار علمی موفق شوند؟ چالش اصلی در ارتباط میان رسانه‌ها و جامعه علمی کجاست. در شرایط پاندومی کووید 19 پاسخ به این پرسش‌ها بیش از پیش اهمیت می‌یابند.

به گزارش عطنا، نشست «تبادل تجربیات علم و فناوری در کشورهای اسلامی»، پنجشنبه 6 آذر ، با حضور منظور حسین سومرو، رئیس بنیاد علمی اکو، زرین زردار، مدیر اجرایی کرسی ارتباطات علم یونسکو در ایران، ماهالتچامی آروجانان، مدیر اجرایی انجمن اطلاعات بایوتکنولوژی مالزی و محمد السنباطی رمضان، روزنامه‌­نگار علمی از بلژیک، به همت بنیاد علم و فناوری مصطفی (ص) و همکاری بنیاد علمی اکو، به صورت مجازی برگزار شد.

اینفودمی چیست و به چه کار می آید؟

محمد السنباطی رمضان رئوس مطالب ارایه شده خود را با مفهوم جدیدی به معنای اینفودمیک بسط و شرح داد:

چیزی که من امروز می­‌خواهم در مورد آن صحبت کنم، جلوگیری از همه­‌گیری عفونی بعدی است، به خاطر موقعیتی که در حال حاضر در مواجه با کووید 19 داریم.

اول اینکه اینفودمی چیست؟ این یک لفظ جدیدی است که به دنیا آمده است؛ می­‌شود گفت این اطلاعاتی که بیش از حد وجود دارد و به وفور یافت می­‌شوند و بعضی از آن‌ها دقیق هستند و بعضی دقیق نیستند و در مورد همه­‌گیری صحبت می­‌کنند، ممکن است به بی اعتمادی نسبت به دولت­‌ها و همچنین به پاسخ آنها نسبت به مشکلات اجتماعی، بهداشتی، چه در بعد ملی و چه در بعد جهانی منجر شود. خیلی از جوامع علمی نظرشان این است که بین مردم عادی و جامعۀ علمی، فاصله وجود دارد. همانطور که پیش‌­تر هم دانشمندان گفتند، سازمان جهانی بهداشت هم همین را اعلام کرد.

همۀ رسانه­‌ها می‌خواهند اخبار مربوط به کرونا را پوشش دهند، چون زندگی همۀ ما را تحت‌الشعاع قرار داده است، برای همین ما در رسانه‌­ها، تلویزیون و روزنامه­‌ها به بازیگران کلیدی در منتقل کردن نظرات جامعۀ علمی به مردم عادی احتیاج داریم.

رسانه­‌ها در پوشش اخبار علمی موفق‌اند؟

مردم عادی، مصرف کنندۀ صرفِ این اطلاعات نیستند، بلکه خودشان نقش مهمی در بازنشر و تولید آن‌ها در رسانه­‌های اجتماعی بازی می­‌کنند و مجدداً این اطلاعات توسط دیگر افراد مورد استفاده قرار می­‌گیرد، همۀ این اطلاعات الزاماً درست و دقیق نیستند؛ تعداد زیادی اخبار غلط و جعلی وجود دارد و حجم بمباران اطلاعاتی‌­ای که ما هر روز در معرض آن قرار داریم. از نظر من، این روشِ جریان یافتنِ اطلاعاتِ علمی است.

چگونه دچار اینفودمیکِ اطلاعات اشتباه شدیم؟

مثلاً همین توهم توطئه‌­ای که در مورد کرونا وجود دارد یا اینکه، اول از همه ما فهمیدیم که در خاورمیانه، رسانه­‌ها آماده مواجهه با جامعۀ علمی نیستند، پوشش دادن اخبار مربوط به کرونا، با پوشش دادن اخبار سیاسی که خیلی در آن موفق هستند، متفاوت است؛ وقتی پای علم به وسط می­‌آید، آن‌ها آنقدرها هم موفق نیستند.

قبلاً علم در رسانه­‌ها جای زیادی نداشت، ولی الان که وقت آن رسیده، نشان دادند در این زمینه، خیلی قوی عمل نمی‌­کنند. ما هر روز اول صبح، در رادیو و تلویزیون اخباری از کرونا می‌شنویم که گیج کننده هستند و خود رسانه‌ها هم به نوعی گیج شدند که چطور با این قضیه برخورد کنند.

آن‌ها با این موضوع به درستی برخورد نکردند که نحوۀ برخورد با اطلاعات علمی در مقایسه با سایر زمینه­‌ها متفاوت است. نکتۀ دیگر این است که ارتباط خوبی بین رسانه­‌ها و جامعۀ علمی وجود ندارد.

چگونه قدرت تشخیص اطلاعات را به مردم بدهیم؟

این مشکل، فقط از طرف رسانه­‌ها نیست، بلکه خود دانشمندان هم در راستای منتقل کردن اطلاعات به عموم جامعه، با رسانه‌ها همکاری نمی­‌کنند، برای همین یک فاصله بین جامعۀ علمی و عموم جامعه وجود دارد.

مخاطبان عمومی همیشه به رسانه توجه می­‌کنند، برای همین اگر رسانه­‌ها سعی کنند اطلاعات شبه علمی یا اطلاعات غیر دقیق به آن‌ها منتقل کنند، بعضی از مردم این قدرت را دارند که در مورد این اطلاعات قضاوت کنند و بگویند که این درست نیست و ما نباید به این برنامه یا اطلاعات آن گوش کنیم.

سواد رسانه‌­ای­ مردم باعث شده که بتوانند تشخیص دهند، کدام برنامه‌­ها اطلاعات غلطی را به آن‌ها منتقل می­کنند؛ همین‌طور خود آ‌‌‌‌ن‌ها می‌­توانند تشخیص دهند که چه چیزی را می‌توانند دوباره منتشر کنند، ولی بعضی دیگر هرچه را که در مورد کرونا می‌بینند و یا مطالعه می­‌کنند، بدون اینکه به درستی یا غلطی آن توجه کنند، منتشر می­‌کنند.

شبکه­‌های اجتماعی، صلاحیت منابع خبری را دارند؟

شبکه‌های اجتماعی این اجازه را به همه داده‌­اند که نظرات خودشان را منتشر کنند، حتی اگر نظرشان هیچ پایۀ علمی نداشته باشد. هرکسی می‌تواند هر چه را که می‌خواهد بگوید، حتی اگر اشتباه باشد و آن را در شبکه‌­های اجتماعی منتشر کند و در همین زمان می­بینیم که مشکل خیلی بنیادی در ارتباط با شبکه­‌های اجتماعی وجود دارد و آن هم این است که آن‌ها، این آمادگی را ندارند که به عنوان منابع خبری فعالیت کنند، اصلاً آن‌ها برای چنین کاری طراحی نشده‌­اند.

اگر شما یک پروفایل عادی در فیسبوک دارید، احتمالا بعضی چیزها را لایک می‌­کنید، یک الگوریتمی وجود دارد که آن چیزی که شما لایک کردید را به شما نشان می‌دهد، پس عملاً آن چیزهایی را که شما دوست دارید و باور دارید به شما نشان می­‌دهد، انگار که هر کسی در دنیای خودش زندگی می­‌کند و در آن دنیا ایزوله شده است.

بازیگر کلیدی در انتقال اطلاعات کیست؟

اول از همه رسانه مورد توجه است، همانطور که پیش‌­تر گفتم، رسانه یک بازیگر کلیدی در انتقال اطلاعات در مورد کرونا است. ما به این احتیاج داریم که ظرفیت رسانه‌­ها را برای پوشش اخبار علمی بهبود بخشیم، خبرنگاران حرف‌ه­ای در این زمینه تربیت کنیم و به آن‌ها آموزش دهیم که رسانه، چگونه در این زمینه باید به صورت تخصصی عمل کند و در عین حال باید به دانشمندان کمک کنیم یاد بگیرند که چطور با عموم مردم ارتباط بگیرند. به وضوح می‌شود دید که در بسیاری از کشورها این کمبود در جامعۀ علمی وجود دارد، در حالی­‌که ما نیازمند کار روی افزایش ظرفیت رسانه هستیم؛ در کنار آن ما باید به دانشمندان هم کمک کنیم که برای جلوگیری از این اینفودمیک، ارتباط بیشتر و بهتری با عموم جامعه داشته باشند.

از طرف دیگر ما در خیلی از کشورهای خاورمیانه در مدت کرونا متوجه شدیم خیلی از خروجی‌­های رسانه‌­ها قبل از انتشار مطلب، به اندازه کافی صحت اطلاعات را بررسی نمی­کنند، حتی اگر اطلاعات غلطی داشته باشیم، آن‌ها به اندازه کافی قبل از انتشار آن، آن را بررسی نمی­‌کنند و پیام­‌های اشتباهی را منتشر می‌­کنند. به نظر من یکی از وظایف خیلی مهم رسانه، بررسی حقایق است.

از طرف دیگر ما باید به مردم درس دهیم و یاد دهیم چطور سواد رسانه‌­ای داشته باشند و اینکه رسانه چگونه کار می­‌کند و آن‌ها چطور می‌­توانند صحت اطلاعاتی که از رسانه می‌گیرند را بررسی کنند. در حال حاضر مردم باید نسبت به چیزی که در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند، آگاه‌­تر باشند.

خیلی ساده است؛ قبل از منتشر کردن هر چیزی، فرد باید بررسی کند که آیا آن چیزی که می‌خواهد منتشر کند، دقیق است یا نه؟ اگر فهمید که بخشی از آن اشتباه است، باید از انتشار آن صرف نظر کند و باعث بازنشر آن نشود که این اطلاعات اشتباه در جامعه به گردش در نیاید.

اخبار اشتباه چگونه بازتولید می‌شوند؟

در نهایت خود بسترهای شبکه‌­های اجتماعی باید راه‌حل‌های بهتری را پیدا کنند. این شبکه‌های اجتماعی برای اینکه مرجع خبر باشند، طراحی نشده اند ولی بسیاری از فیدهای شبکه­‌های اجتماعی به عنوان منابع خبری استفاده می­کنند. این شبکه­‌های فناورانه شروع به ایجاد یک مکانیزم برای پخش شدن بیش از حد اطلاعات اشتباه کرده‌اند.

محمد السنباطی رمضان در پاسخ به این سوال که امروز در دنیای کرونا چگونه می­‌توان حقایق را بررسی کرد؟ گفت: به نظر من این هم به همان فاصله‌­ای که بین دانشمندان و عموم مردم وجود دارد بر می گردد. مردم دقیقا نمی­‌دانند که علم چطور پیش می­‌رود. دانشمندان باید در مورد حقایق و شواهدی که دارند صحبت کنند نه صرفا نظراتشان بیان کنند.

تهیه و تنظیم: محمد ایزدی یونسی